Tarihte İlk Defa CRISPR Tedavisi Onaylandı

Dünyada ilk defa hastalıkların tedavisinde CRISPR gen düzenleme teknolojisinin kullanımına izin verildi. Bu izni alan ilk teknoloji, Casgevy ismiyle bilinen Exa-cel oldu.

16 Kasım’da Birleşik Krallık İlaç ve Sağlık Ürünleri Düzenleme Kurumu (MHRA) tarafından verilen izin, orak hücreli anemi ve tansfüzyona bağımlı akdeniz anemisi tedavisinde kullanılacak. Daha önce de ABD Gıda ve İlaç İdaresi, ilacın klinik kullanımının güvenli olduğunu açıklamış ancak tedavilerde kullanılması için izin vermemişti. Bu izinlerin Aralık 2023’te onaylanması bekleniyordu.

Gen tedavisinde yeni bir dönem başlayabilir

MHRA’nın kararı tarihî bir önem taşıyor. Bu kararın ardından gen tedavisi çok daha popüler ve kabul gören bir yöntem olarak pek çok kalıtsal hastalıkla mücadelede kullanılabilir olacaktır. Yine de kararla birlikte sürdürülebilirlik, maliyet ve uzun dönemli etkiler konularında cevaplanması gereken pek çok soru ortaya çıkıyor. 

Casgevy ilk olarak orak hücreli anemi ve transfüzyona bağımlı akdemiz anemisi tedavisinde kullanılacak. Bu hastalıkların ilkinde kırmızı kan hücreleri yuvarlak değil de orak benzeri bir yapıda oluyor. Bu hücrelerin birbirlerine takılıp damarları tıkama, ağrıya ve acı hissine sebep olma, kısa ömürlülük gibi sorunları bulunuyor. Dikkat edilmemesi durumunda bu hastalık ciddi sonuçlara neden olabiliyor.

Akdeniz anemisinde ise kandaki kırmızı hücre sayısı çok az oluyor. Transfüzyon bağımlı akdeniz anemisinde ise bu üretim o kadar düşük oluyor ki hastaların yaşamak için düzenli kırmızı hücre nakli yaptırması gerekiyor. Genetik olarak ortaya çıkan bu hastalıkların tedavisi için gen düzenleme önemli bir alternatif olacak gibi gözüküyor.

CRISPR nasıl çalışıyor?

İlk olarak 2012 yılında ortaya çıkan CRISPR teknolojisi, aslında oldukça basit bir çalışma mantığına sahip. CRISPR özünde aşırı hassas bir genetik makas olarak kullanılıyor. DNA üzerinde değiştirilmek istenen kısma uygun bir RNA sentezlenip, Cas9 adlı bir enzimle birleştiriliyor. Çift sarmallı yapıdaki DNA’dan hatalı kodun olduğu kısım kesilerek yerine düzenlenmiş versiyonu ekleniyor. Yani insanları dijital ürünler olarak ele alırsak, kaynak yazılımımızdaki bazı kodlar bu şekilde hatalardan arındırılabiliyor. 

Casgevy de BCL11A adlı bir geni hedef alıyor. Bu gen, normal şartlarda hemoglobinin fetal versiyondan yetişkin versiyona geçişini sağlayan bir protein sentezliyor. Ancak orak hücreli anemi ve akdeniz anemisinde yetişkin homoglobinler sorunlu oluyor. BCL11A’nın kesilmesi ile birlikte hemoglobinler, doğum anındaki hâlleriyle kullanılmaya devam edilebilecek. 

Öte yandan bu süreç hiç de kolay olmayacak. Yavaş yavaş bütün hemoglobinlerin değişmesi, kemiklerin içinde kırmızı hücre oluşumunun da istenilen düzeye gelmesi için kişilerin 1 ay kadar hastanede yatması gerekebilecek. Ayrıca ilaç bazı bağışıklık baskılayıcılar ile birlikte alınacak. 

Yine de klinik testlere katılan 29 orak hücreli anemi hastasının 28’i bir yıldan uzun bir süre bir acı atağı yaşamadı. 42 akdeniz anemisi hastasından 39’u da aynı süreçte kırmızı hücre takviyesine ihtiyaç duymadı. Kalan üç hastanın da kan takviyesi ihtiyacı %70 oranında azaldı.

Genetik düzenleme, güvenlik kaygılarını beraberinde getiriyor.

Pek çok kişinin gözünde genetik düzenleme, hastalıklarla mücadele için önemli bir silah. Yine de bu konuda bazı genel kaygılar da yok değil. Imperial College London‘da Moleküler ve Hücresel Biyofizik Bölüm Başkanı David Rueda, “CRISPR’ın tedavi gören hücreler üzerinde bilinmeyen sonuçları olabildiği biliniyor. Bir sonuca varmak için tüm genin sıralama verilerini görmek zorunlu olabilir.” ifadelerini kullanıyor. Bu da CRISPR tedavisinin beklenmedik etkilerine karşı tüm DNA’nın incelenmesini zorunlu kılıyor. 

Casgevy’nin ne zaman hastaların kullanımına sunulacağı henüz bilinmiyor. Tedavinin kullanılabilmesi büyük ölçüde maliyetlerinin belli olmasına dayanıyor. Gen terapisinin milyonlarca dolar tutabildiğini söyleyelim. İlacı geliştiren Vertex, henüz bir fiyat açıklamadı ancak firma, ilacın hastalara ulaşabilmesi ve sigorta kapsamına alınması için otoritelerle görüşmelerini sürdürüyor.