Tüm canlılar, çoğalmak için üreme işlemi gerçekleştirirler. Fakat hepimizin bildiği kadarıyla bu durum biraz değişkenlik gösterebiliyor. Biz insanlar ve çoğu hayvan eşeyli ürerken çoğu canlı bunu eşeysiz bir şekilde gerçekleştiriyor. Peki üreyen canlıların birçoğunun gerçekleştirdiği eşeysiz üreme nedir? Tek bir tipi bulunmayan bu üreme çeşidinin özellikleri ve çeşitleri nelerdir? Gelin birlikte göz atalım.
Canlılar, hayatlarını devam ettirebilmek ve kendilerine benzer yeni canlılar dünyaya getirmek için ürerler. İnsanlarda olduğu gibi hayvanlar ve bitkilerde de bu üreme doğal olarak görülür. Fakat hepsinin üremesi sanılanın aksine birbirinden farklı, nasıl mı?
Bu üreme tek bir şekilde gerçekleşmiyor. Tıpkı bizlerde meydana gelen eşeyli üreme, yerini diğer canlılarda eşeysize bırakabiliyor. Eşeysiz üreme nasıl olur diye merak edip “bu ‘eşeysiz’ üreme hangi canlılarda görülür?” diye düşünüyorsanız hemen anlatalım.
En temelden başlayalım: Eşeysiz üreme nedir? Nasıl olur?
Yukarıda yer alan görselde gördüğünüz şey bir eşeysiz üreme. Görüldüğü gibi üremek için bir eşleri yok. Biyoloji derslerinden aşinalık kazandığımız bu üreme çeşitlerinden her canlı nasibini alıyor. Temelde iki şekilde üreme gerçekleşiyor: eşeyli ve eşeysiz. Eşeyli üreme, bir eş ile gerçekleşirken eşeysiz üremede bir döllenme meydana gelmiyor. Yani, tek bir organizmadan türeyen yeni bir canlının, sadece o organizmanın genetik materyalini taşıdığı bir üreme biçimidir de diyebiliriz.
Bu durumda ortaya çıkan yeni birey, âdeta ana organizmanın genetik bir kopyası oluyor ve bu benzerlik tıpatıp aynı düzeyde gerçekleşiyor. Yani bu üreme türü için ana organizmanın genetik bir replikası da diyebiliriz.
Peki hangi canlılar eşeysiz üreme gerçekleştiriyor?
- Bakteriler ve arkeler: Mikroskobik düzeydeki prokaryot organizmalar, binlerce yıl boyunca genetik materyal alışverişi yapmadan bölünerek çoğalabilirler. Bu onlara, çevresel değişikliklere hızlı bir şekilde uyum sağlama avantajı da kazandırır.
- Tek hücreli organizmalar: Amip, paramesyum, öglena gibi tek hücreliler, ikiye bölünme ve sporla üreme gibi eşeysiz üreme çeşitleriyle bölünürler.
- Denizanaları: Bu canlılar da döllenmemiş yumurtalarını kullanarak yeni bireyler oluşturabilirler.
- Hidra ve deniz anemonları: Bu omurgasızlar, tomurcuklanma yöntemiyle üreme gerçekleştirirler. Oluşan tomurcuklar, ana canlıdan ayrılarak bağımsız bir şekilde yaşayabilirler.
- Mantarlar: Sporlarla üreme mekanizmasını kullanırlar. Sağlam örtü ile kaplı sporlar, uygun koşullarda gelişerek yeni bireylerini oluşturur.
- Bitkiler: Bazı çiçeksiz bitkiler, eğrelti otları ve karayosunu gibi organizmalar, sporla ürerler.
- Eklem bacaklılar: Arılar, karıncalar, yaprak bitleri gibi eklem bacaklılarda döllenmemiş yumurta hücresinden yeni bireyin oluşması görülür.
- Sürüngenler: Bazı sürüngen türleri de parthenogenezle eşeysiz üremeyi tercih ederler. Bu türlerde dişi birey, döllenme olmadan yumurta bırakarak üreyebilir.
Eşeysiz üreme, en basit ifadeyle canlıların dünyaya yeni canlılar getirebilmeleri için kullandığı bir çeşit üreme stratejisidir. Bu strateji, organizmaların karşılaştığı çeşitli durumlarla birlikte devreye girebilir. Bu üreme yöntemini benimseyen ve biyoloji derslerinden de kulak aşinalığımız olan o canlıları yukarıda derledik.
İşte bu canlılar, çevresel koşullara ve evrimsel baskılara uyum sağlamak adına eşeysiz üremeyi gerçekleştiriyorlar.
Eşeysiz üremeyi tek tip sandıysanız yanıldınız. Bunun bir de çeşitleri var.
- İkiye bölünme
- Tomurcuklanma
- Rejenerasyon (Yenilenme)
- Sporla üreme
- Partenogenez
Görüldüğü üzere canlılar, pek çok şekilde üreme gerçekleştiriyor ve eşeysiz üremenin birden fazla çeşidi var. İkiye bölünme, bakteri ve arkeler gibi prokaryot hücre tipine sahip organizmalarla, amip, paramesyum ve öglena gibi ökaryot hücre tipine sahip tek hücrelilerde gözlemlenirken; tomurcuklanma, bir hücreli canlılarda, hidra, mercan gibi omurgasızlarda ve tohumsuz bitkilerde görülüyor.
Rejenerasyon deniz yıldızı ve kertenkele gibi bazı canlıların kopan vücut kısımlarının kendilerini tamamlayarak yeni bireylere dönüşmesi olayı iken partenogenez, eklem bacaklılar, arılar, karıncalar, yaprak bitleri, kurbağalar, sürüngenler ve bazı kuşlarda görülüyor.
Eşeysiz üreme örnekleri:
Cıvık mantar
- Bakteriler
- Cıvık mantar
- New Mexico kırbaç kuyruklu kertenkeleler
Bakteriler, ikili bölünme yöntemiyle ürüyorlar. Ana bakteri hücresi, DNA’nın kopyasını oluşturarak iki özdeş klon hücresi üretir. Ardından kromozom ayrımı ile DNA hücrenin zıt kutuplarına çekilir ve sitokinez ile hücre ikiye ayrılır.
Cıvık mantar, spor içeren saplı üreme gövdeleri oluşturur ve hücreler mayoz bölünmeye uğrar. Böylece rüzgârla dağılan haploid sporlar üretir. Uygun koşullarda spor filizlenir ve haploid, bir hücreyi serbest bırakır. Psödoplasmodium adı verilen yapıda hücreler bir araya geldiğinde ise meyve gövdeleri üretilmiş olur.
New Mexico kırbaç kuyrukluları ise tamamı dişi olan kertenkelelerdir ve parthenogenez yoluyla çoğalırlar. Kromozom sayısını iki katına çıkararak diploid yavrular üretirler.
Sonuç olarak eşeysiz üreme, canlıların çeşitli durumlara adapte olma ve popülasyonlarını sürdürme stratejilerinden birii olsa da bu durumun avantajları ve dezavantajları, organizmaların karşılaştığı çevresel koşullar, genetik çeşitlilik düzeyleri ve türler arasındaki rekabet gibi faktörlere bağlı olarak değişiklik gösterdiğini de atlamamak gerekiyor.
