Sovyetlerin Unutulmuş Parçacık Hızlandırıcısı Projesi

Sovyet, Avrupa ve Amerikalı bilim insanları geçmişte çok daha güçlü parçacık hızlandırıcılar inşa etmek için birbirleriyle yarış halindeydi. İnşa edilen bu hızlandırıcılar nükleer ve parçacık fiziğinde önemli çalışmalar yapılmasını sağlayacaktı. Hızlandırıcılar, parçacıkları çok yüksek hızlara ve enerjilere çıkararak birbirleriyle çarpışmalarını sağlıyor; pek çok bilim alanında bilgi sunuyordu.

Çarpıştırıcı olarak da anılan bu makinelerin inşaları 1950’li yıllarda İtalya’da, Kaliforniya’da ve Novosibirsk’te hemen hemen aynı zaman diliminde başlamıştı. 1960’lı ve 1980’li yıllar arasındaysa Fransa’da, İtalya’da, Sibirya’da, Kaliforniya’da, Massachusetts’de, Almanya’da ve Japonya’da güçlü çarpıştırıcılar inşa edilmişti.

Sovyetler en güçlü hızlandırıcıyı üretmeye başlıyorlar:

1963 ve 1974 yılları arasında Sovyet fizikçiler, VEP-1, VEPP-2 ve VEPP-2M isimli üç farklı çarpıştırıcı inşa ettiler. Ancak 1980’lere gelinmesiyle birlikte Sovyetlerin çarpıştırıcı üzerine olan çalışmaları yavaşlamaya başladı. Yeni teknolojilere ayak uyduran diğer ülkeler yeni nesil çarpıştırıcılar inşa ederken Sovyet bilim insanları 1970’li yılların teknolojisinde takılı kalmışlardı.

1983 yılında Sovyet hükümeti ‘Hızlandırıcı-Depolama Tesisi (UNK)’ isimli projeyi onaylamış ve başlatmıştı. Bu proje kapsamında 21 kilometre uzunluğuna sahip ana bir tünel barındıran dev bir bilimsel tesis inşa edilecekti. Tesiste bulunan düzinelerce destek binası ve araştırmacılara sunulan 3.000 giga-elektron-voltluk (GeV) güç, o zamanlar Sovyetlere dünyanın en güçlü parçacık hızlandırıcısını sunacaktı.

Yaklaşık 1 milyar Sovyet rublesi bu projeye yatırılmıştı. Projenin inşası Moskova’nın yaklaşık 100 kilometre güneybatısındaki Yüksek Enerji Fiziği Enstitüsü’nde başlamıştı. Bu enstitü, 1960’lı yılların sonuna doğru 76 GeV enerji üreten U-70 proton sinkrotronuyla dünya çapında ün kazanmıştı.

Sovyetlerin planına göre U70, yeni hızlandırıcının ilk hızlandırma aşamasında kullanılacaktı. 1983 ve 1986 yıllarında Sovyet’lerin çalışmaları fazlasıyla yavaş gitti ve bu süre içinde tünelin yalnızca 1,5 kilometrelik kısmı tamamlanabildi. 1987 yılındaysa çalışmalar ciddi bir şekilde arttı. Sovyetler, zamanında tahmin edilmez bir şekilde Kanadalı şirket Lovat’tan iki modern tünel açma makinesi satın almıştı.

Projenin yapımı hızlandı, ama ekonomi de kötüleşti:

1989 yılında tünelin %70’lik kısmı, parçacıkların U-70’ten UNK’ye aktarılmasını sağlayacak 2,5 kilometre uzunluğundaki ‘enjeksiyon tüneli’ ise %95 oranında tamamlanmıştı. Tüm bu hızlanma sonucunda heyecanla dolan bilim insanları ilk deneylerini 1990’lı yılların ortalarında yapmayı bekliyorlardı.

Ancak tam da o zamanlarda Sovyetlerin mega projesi finansal zorluklar yaşamaya başladı. Ekonomik ve politik reformlar ve SSCB’nin Karşılıklı Ekonomik Yardım Konseyi’ndeki çoğu müttefiğini kaybetmesiyle projeye olan finansal destek yavaş yavaş donuyordu.

Sovyetler Birliği’nin Aralık 1991’deki çöküşüyle birlikte UNK projesi de sona yaklaşıyordu. Yeni hükümet projenin öylece bırakılmasının pahalıya patlayacağını, projeyi suyla gömmeninse yerel ekolojik dengeyi tehdit edeceğini düşünmüşlerdi. Dolayısıyla 4 yıl boyunca projenin inşası devam etti ve projenin ana tüneli 1994 yılında tamamlandı.

Ancak tünel tamamlansa da içine yerleştirilecek ekipmanlar ekonomiyi ciddi oranda sarsabilirdi. Öyle ki 2.500 tane yerleştirilmesi planlanan süper iletken mıknatısların yalnızca birkaç düzinesi yerleştirilmek üzere teslim edilmişti. Bunun ardındansa projenin ucu yavaş yavaş gözükmeye başladı.

Proje tamamen iptal edildi:

1998 yılında CERN, Büyük Hadron Çarpıştırıcısı’nın inşasına başladı. Ancak bu yıl aynı zamanda Rusya’nın dış borçları ödemekte zorlandığı dönemdi. Dolayısıyla UNK projesi de tamamiyle iptal edilmiş oldu. Proje kapsamında inşa edilen 21 kilometre uzunluğundaki tünel hâlen projenin bulunduğu alanda duruyor ve acil ışıklandırma, havalandırma ve tünelin çökmesini engelleyen sistemi çalıştırmaya devam ediyor.

Bu durum, bir parçacık hızlandırıcısı üretmekte Rusya’nın sona vardığı anlamına gelmiyordu. CERN, Yüksek Enerji Fiziği Enstitüsü’yle 1993 yılında bir anlaşma imzaladı ve bu anlaşma kapsamında 700 kadar Rus bilim insanı 4,75 milyar dolarlık Büyük Hadron Çarpıştırıcısı projesinde yer almaya başladı.