İnsanları tanımlarken bazı özelliklerini söyleriz. Psikologlar da insanların kişiliklerini belirlemek için çeşitli özelliklerini dikkate alıp kişilik kuramlarını oluştururlar. Bunlardan biri de açıklık, sorumluluk, dışa dönüklük, uyumluluk ve duygusal istikrar boyutları bulunan ve İngilizce “Big Five”, Türkçe ise “Beş Faktör Kişilik Kuramı” olarak bilinen kuramdır.
Kişiliklerimiz bir bakıma maskelerimizdir. Belki de bu yüzden kişilik kelimesinin Latincede türediği kelime olan “persona” kelimesi, Roma döneminde tiyatrocuların taktıkları maskelere verilen addı. Bu maskelerin oyuncuların büründüğü kişiliği temsil ettiğine inanılırdı.
Günümüzde psikoloji alanında çalışan bilim insanları da belli özellikleri dikkate alarak kişiliği çeşitli kategorilere ayırırlar. Bu kategorilerin evrensel olduğuna inanan bilim insanları olduğu gibi Galton, Allport ve Odbert gibi kişiliğin kodlarının toplumda bilindiğini ve toplumun bunları kendi yoluyla çözdüğüne inanan araştırmacılar da bulunuyor.
Big Five kişilik özelliklerini kendimizi tanımak için ilk adım olarak kullanabiliriz.
İnsanlar ne kadar biricik ve eşsiz olsalar da belli yönleriyle de birbirlerine inanılmaz derecede benzerler düşüncesiyle yola çıkan araştırmacılar kişiliği belli kategorilere ayırdılar. Her kategorinin altında, ondan yüksek ve düşük puan alan insanların davranışlarını alt özellikleriyle birlikte açıkladılar.
Yapılan kategorilendirmeler sonucunda araştırmacılar kişiliğin ana hatlarını tanımlayan beş temel özelliğin olduğuna vurgu yaptılar: açıklık, sorumluluk, dışa dönüklük, uyumluluk/geçimlilik ve duygusallık. Kalan özellikleri ise bunların alt özelliği olduğu düşündüler.
Bunu bilmenin bizim için avantajı, muhattap olduğumuz kişiler hakkında bilgi sahibi olup ilişkilerimizi daha kaliteli hale getirmek olabilir. Ayrıca kendimiz hakkında da daha fazla bigiye sahip olup ve kendimizi daha iyi tanımak olabilir.
Yeniliklere açık olduğunuzu düşünüyorsanız bu özelliğiniz baskın olabilir.
Hayal gücü, yaratıcılık, farklı fikirlere açıklık, estetik ilgi ve duyarlılık gibi alt özellikleri bulunan açıklık (openness to experience) temel özelliğinin; kişinin yeni deneyimlere ve düşüncelere ne kadar açık olduğuyla ilgili olduğu düşünülüyor. Bu boyutta yer alan bireylerin, fikirlerini ifade etmede daha özgür olduğu; dünyaya yüzeysel bakan, basmakalıp insanlardan farklı olduğu gözlemlenmiş.
Disiplin ve düzen, sizin vazgeçilmeziniz ise bu özelliğiniz baskın olabilir.
Alt özellikleri arasında düzenlilik, öz denetim ve empati yer alan sorumluluk temel özelliğinin; başarı yönelimli olma, güvenilir olma, organize olma ile ilgili olduğu düşünülüyor. Bu özelliğe sahip kişiler genelde hedef yönelimli ve zeki olarak ifade edilirler.
Ancak işkolik ve mükemmeliyetçi olma gibi olumsuz yönleri de bulunuyor. Eğer bu boyutun size hitap ettiğini düşünüyorsanız muhtemelen disiplinli, planlı, gayretli ve tepkilerinde mantıklı olmaya daha yatkınsınızdır.
İnsanlarla olmaktan hoşlanıyorsanız ve sosyal olduğunuzu düşünüyorsanız bu özelliğiniz baskın olabilir.
Alt özellikleri arasında neşe, düşünceli olma ve cömertlik yer alan dışadönüklük(extraversion); kendine güven ve aktif olmakla ilgili olduğu düşünülüyor. Bu özelliğe sahip insanlar genel olarak olumlu duygulara sahip olmakla ve neşeli olmakla bilinirler.
Eğer kişi bu boyutun kendisine hitap ettiğini düşünüyorsa sosyal ortamlarda rahat hisseder ve diğer insanlarla kolayca iletişim kurabilir.
“Ben uyarım” cümlesini sık kullanıyorsanız bu özelliğiniz baskın olabilir.
Alt özellikleri arasında saygı, uyum sağlama ve merhamet yer alan geçimlilik/uyumlu olma (agreableness); bireyin başkalarıyla uyumlu olup olmadığını ve empati kurabilme yeteneğini yansıtır.
Bu kişilerin; kişiler arası ilişkilerde alttan alan, yatıştırma eğiliminde olan, sempatik, sıcakkanlı, nazik, saygılı, düşünceli ve arkadaş canlısı olduğunu düşünürsünüz.
Duygularınızla başınız dertteyse bu özelliğiniz baskın olabilir.
Duygusal denge, stres yönetimi, kaygı, depresyon, öz güven ve duygusal kontrol gibi alt özellikleri bulunan duygusallık(neuroticism); genel olarak kişinin duygusal istikrar düzeyini yansıtır.
Bu boyut; bireyin sinirli olup olmaması, kendine güvenmesi, iyimser veya kötümser olması, sıkılgan olması, duygusal olması ve endişeli olması gibi özelliklerle ilgilidir. Bu kişiler kızgınlık, kaygı ve depresyon gibi olumsuz duyguları yaşamaya eğilimli olurlar.
